اقتصاد هرچند علمی با گستردگی زیاد است و پیچیده به نظر می‌رسد اما در واقع علمی ساده است. بازار سرمایه یا بازارهای مالی هم یکی از اصطلاحات این علم است، از دیگر اصطلاحات رایج این شاخه دانشی می‌توان از بازار پول، بازار بورس، بازار طلا، بورس کالا و بورس اوراق بهادار نام برد. اما نباید گول این اصطلاحات پیچیده را بخورید و گمان کنید اقتصاد علمی سخت و پیچیده است.
حتما افرادی را دیده‌اید یا درباره کسانی شنیده‌اید که در یکی از بازارهای اقتصادی موفق شده‌اند و توانسته‌اند ثروت زیادی به دست آورند. و از همین رو حتما به فکر ورود به بازارهای مالی بوده‌اید اما قبل از آن باید درمورد این بازارها آشنایی خوبی داشته باشید.
شنیدن نام بازار، مکانی را به ذهن می‌آورد که باید در آنجا حضور فیزیکی داشته باشید و خرید و فروش را انجام دهید. اما همیشه این طور نیست. در این نوشته بازارهایی را به شما معرفی می‌کنیم که بدون حضور فیزیکی می‌توانید معامله کنید.
معرفی بازارهای مالی
به بازاری که افراد و موسسات کالا، اوراق بهادار و دیگر دارایی‌های قابل معامله را عرضه می‌کنند و طبق اصول اقتصادی عرضه و تقاضا، با خریداران مبادله می‌کنند، بازار مالی گفته میشود.
هدف اصلی بازارهای مالی آسان کردن معاملات است از این طریق که مکانی دراختیار خریداران و فروشندگان قرار می‌دهد تا به آسانی همدیگر را پیدا کنند. ویژگی‌های دارایی‌هایی که در بازارهای مالی مبادله میشود و نیازهای شرکت‌کنندگان در این بازارها، انواع مختلفی از بازارهای مالی را به وجود آورده است. از طریق شناخت ماهیت مبادلات و میزان رشدی که دارند، می‌توان انواع بازارهای مالی را از هم تشخیص داد.
به هر بازاری که در آن در تجارت انجام شود بازار مالی یا Financial Market گفته میشود. حتی بازارهایی که اوراق بهادار شامل سهام، اوراق قرضه، ارز، فلزات و مشتقات آنها معامله میشود نیز جزء بازارهای مالی هستند.
در بازارهای مالی سیستمی باز و منظمی وجود دارد که شرکت‌ها را قادر می‌سازد به سرمایه‌ای که لازم دارند، دسترسی داشته باشند. این بازارها باید باشند تا اقتصادهای سرمایه‌داری عملکرد بهتری داشته باشند. مشخصه بازارهای مالی این است که میان افرادی که منابع مازاد دارند و کسانی که کمبود منابع مالی دارند، پل می‌زند.
برخلاف تصور اکثریت، بورس اوراق بهادار تنها بازار مالی نیست و بازارهای مالی مختلفی وجود دارد که هرکدام مشخصه خاصی دارند و هدف خاصی را دنبال می‌کنند. بورس کالا، بازار طلا، بازار مسکن و … از جمله بازارهای مالی هستند. در ادامه در مورد هر یک از این بازارها توضیحی مقدماتی ارائه می‌کنیم.
فایده بازارهای مالی چیست؟
اولین فایده بازارهای مالی قیمت‌یابی است. قیمت‌یابی به چه معناست؟ باتوجه به اطلاعات موجود در بازار و قیمت عرضه و تقاضای موجود، قیمت اوراق بهادار مشخص میشود. اما هرچه بهره‌وری بازار بیشتر باشد قیمت اوراق بهادار به قیمت واقعی نزدیک‌تر است. همچنین هرچه تعداد معامله‌گران در بازار بیشتر باشد و تمامی اطلاعات در دسترس‌تر باشد یا به عبارتی دیگر رقابت بیشتری در بازار در جریان باشد، قیمت اوراق بهادار صحیح‌تر است.
دیگر مزیت این بازارها این است که به فرآیند تشکیل و تخصیص سرمایه کمک می‌کند. بازارهای مالی این امکان را فراهم می‌کنند تا پول‌های مازاد سرمایه‌گذار کوچک و بزرگ به بخش‌هایی از صنایع و خدمات که قابلیت رشد دارند، منتقل شود. و مزیت دیگر این است که متقاضیان و دارندگان هر دو در ریسک سهیم هستند و ریسک بین آنها تقسیم میشود.
آشنایی با انواع بازارهای مالی
بازارهای مالی را از جهتی می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد. و مولفه‌های حق مالی، سررسید ابزار موردمعامله، ساختار سازمانی و زمان واگذاری آنها در این تقسیم‌بندی تعیین‌کننده هستند.
اگر بازار مالی را بر اساس حق مالی تقسیم کنیم، بازار بدهی و بازار سهام دو شاخه این تقسیم‌بندی هستند.
در بازار بدهی، مطالبات ثابت یا ابزارهای بدهی مثل اوراق قرضه خرید و فروش می‌شوند.
اما در شاخه دیگر یعنی بازار سهام، سهام معامله میشود.
اگر بازار مالی را بر اساس سررسید ابزار موردمعامله تقسیم‌بندی کنیم؛ بازار پول و بازار سرمایه دو شاخه آن خواهند بود.
بازار پول یا Money Market
نوع دیگر بازار، بازار پول و ارز است که پول و دارایی‌های مالی که نزدیک به پول هستند و سررسید کمتر از یک سال دارند، در آن معامله میشود. بازار پول را می‌توان بازار ابزارهای مالی کوتاه‌مدت دانست. نقدشوندگی بالا، نوسان کم و کم بودن ریسک عدم پرداخت، از جمله ویژگی‌های این بازار است. تلاش این بازار این است که از ابزارهایی استفاده کند تا اشخاص و بنگاه‌های تجاری بتوانند در کمترین زمان نقدینگی خود را به حد مطلوب برسانند.
تشکیل‌دهنده‌های بازار پول، موسسات مالی و اعتباری، بانک‌ها و دیگر مکان‌هایی است که معاملات ابزارهای مالی بازار پول در آنها انجام می‌گیرد. معامله‌کنندگان در این بازار افراد یا واحدهایی هستند که مازاد نقدینگی دارند و منابع مالی خود را به عنوان پس‌انداز به واحدهای نیازمند منابع مالی می‌سپارند. مشارکت‌کنندگان منابع مالی خود را مستقیم یا غیرمستقیم و با سررسیدهای کوتاه مدت در اختیار این واحدها قرار می‌دهند.
بازار پول با استفاده از ابزارهایی مانند اوراق اجاره، پذیرش بانکی، اسناد خزانه و گواهی سپرده برای واحدهای اقتصادی تسهیلات ایجاد می‌کند تا بتوانند در کوتاه‌ترین زمان سرمایه در گردش و نقدینگی خود را تامین کنند.
در بازار پول که یکی از زیرشاخه‌های بازارهای مالی است هر ابزار یا دارایی که توان نقدینگی بالا داشته باشد مبادله میشود. شرکت‌ها، اشخاص، بنگاه‌های تجاری شرکت‌کنندگان در این بازار هستند. آنها از این ابزارها که می‌توان گفت به نوعی جانشین پولند و سررسید کمتر از یک سال دارند، استفاده می‌کنند.
ویژگی شاخص بازار پول این است که لازم نیست دریافت پول و انجام مخارج در یک زمان انجام شود. سپرده‌ها، وام با وثیقه و حواله از جمله ابزارهای بازار پول هستند.
اوراق بهادار با سررسید کمتر از یک سال در بازار پول مبادله می‌شوند. مزیت مهمی که این بازار دارد این است که سرعت نقدشوندگی زیاد است.
در این بازار هرچه اوراق بهادار زمان طولانی‌تری نگهداری شوند، نرخ بهره بالاتر می‌رود. نرخ بهره این بازار در مقایسه با بازار سرمایه از آن جهت که زمان سررسید کوتاه‌تر است، کمتر است. در بازار پول ریسک عدم پرداخت نیز کم است.
در بازار پول اوراقی مانند اوراق خزانه (اوراق بهادار کوتاه‌مدت با سررسید سه ماه تا دوازده ماه) و اوراق تجاری شرکت‌ها (اوراق با سررسید 270 روز یا کتر) معامله میشود. بانک‌های تجاری و واسطه‌های مالی نمونه‌هایی از نهادهایی هستند که در این بازار شرکت دارند.
بازار سرمایه یا Capital Market
نوع دیگر بازارهای مالی، بازار سرمایه است که در آن ابزارهای مالی با سررسید بیشتر از یک سال و دارایی‌های بدون سررسید، خرید و فروش می‌شوند. اوراق بهادار با سررسید بیش از یک سال در بازار سرمایه مبادله می‌شوند. اوراق قرضه بلندمدت و سهام اوراقی هستند که در بازار سرمایه معامله می‌شوند. این بازار این امکان را فراهم می‌کند که هدایت و تخصیص منابع اقتصادی آسان‌تر انجام شود. بازار سرمایه بر اساس چرخه عمر ابزارهای قابله معامله‌اش دو بازار دیگر را در خود جای داده است.
اهمیت این بازار از آن جهت است که سرمایه‌گذاران و واحدهای پس‌انداز را به هم متصل می‌کند. چگونه؟ این بازار امکانی فراهم می‌کند که واحدهای اقتصادی دارای مازاد مانند شرکت‌ها یا دولت‌ها پس‌اندازشان را به واحدهای سرمایه‌گذاری که به آن سرمایه نیاز دارند، واگذار کنند.
با این کار سرمایه‌های کم و پراکنده شرکت‌ها و واحدهای صنعتی و تولیدی به شکلی منسجم و قانونمند، پیوسته و شفاف درمی‌آیند. بورس اوراق بهادار، بانک‌های سرمایه‌گذاری، بورس کالا، کارگزاران، معامله‌گران، بازارگردانان، مشاوران سرمایه‌گذاری، شرکت‌های سرمایه‌گذاری و … نهادهایی هستند که در این بازار فعالند.
تامین مالی این بازار از طریق سهام عادی، سهام ممتاز، اوراق مشارکت، قراردادهای اختیار معامله و… انجام میشود. بازار سرمایه گسترده‌تر از بازار پول است و ابزارهای متنوع‌تری در اختیار قرار می‌دهد. تفاوت کشورهای توسعه‌یافته و کشورهای تتوسعه‌نیافته در این زمینه این است که کشورهای پیشرفته بیشتر شراکت محور (بورس محور) هستند و کشورهایی که پیشرفت کمتری داشته‌اند، بیشتر بانک محور (وام محور) هستند.
در واقع در بازار سرمایه یا بازار بورس اوراق بهادار که یکی دیگر از انواع بازار مالی است، اوراق قرضه و اوراق مالکیت معامله میشود. این بازار در واقع تامین‌کننده سرمایه‌های خرد و کلان (حقیقی و حقوقی) و متقاضیان سرمایه مانند شرکت‌ها را به هم متصل می‌کند. و فرآیند معامله ابزارهای مالی مثل اسناد خزانه، اوراق تجاری و گواهی سپرده را آسان می‌کند.
بازار اولیه یا Primary Market
تشکیل سرمایه در این بازار رخ می‌دهد و اوراق بهادار برای اولین بار در این بازار عرضه و مبادله می‌شوند.
بازار ثانویه یا Secondary Market
اوراق بهادار پس از آنکه برای اولین بار در بازار اولیه معامله شدند، وارد این بازار می‌شوند. در بازار ثانویه اوراق بهادار دوباره می‌توانند معامله شوند و لازم نیست دارندگان نگران خرید یا فروش آنها باشند. اوراق بهادار می‌توانند بارها در بازار ثانویه معامله شوند و از این جهت محدودیتی وجود ندارد.
بورس نمونه‌ای از بازارهای ثانویه سازمان‌یافته است. در این بازار هرچه قیمت سهامی بالاتر رود نشان‌دهنده این است که مدیریت شرکت عملکرد بهتری داشته و این باعث میشود سرمایه سهامدارانش بیشتر شود. بازارهایی که در ادامه معرفی میشود، اشکال دیگر بازار ثانویه هستند.
بازار مذاکره یا حراج یا Auction Market
بازار مذاکره یا حراج به بازاری گفته میشود که خریداران و فروشندگان یا کارگزاران آنان مستقیما وارد معامله شوند. زمانی که بالاترین قیمت پیشنهادی برای خرید سهم مشخص‌شده با پایین‌ترین قیمتی که فروشنده سهام اعلام می‌کند، مساوی باشد، معامله انجام می‌گیرد.
بازار کارگزاری یا Broker Market
اگر تعداد خریدار و فروشنده در بازار مزایده کافی نباشد، کارگزاران به درخواست معامله‌کنندگان وارد می‌شوند و با توجه به شرایطتان شخصی را پیدا می‌کنند که حاضر باشد وارد خرید و فروش سهام شود. البته لازم به ذکر است که کارگزار حق کمیسیونش را دریافت می‌کند.
بازار دلالی یا Dealer Market
در بازار دلالی افرادی معامله انجام می‌دهند که ریسک ناشی از نوسان قیمت‌ها را به جان می‌خرند و از تغییر قیمت در بازار بهره می‌برند. نوسان‌گیرها جز افرادی هستند که در این بازار فعالند.
تفاوت‌های بازار پول و بازار سرمایه
شاید در نگاه اول این طور به نظر برسد که بازار پول و سرمایه تفاوت چندانی ندارند ولی این طور نیست و این دو نوع بازار مالی تفاوت‌های زیادی با هم دارند.
اولین تفاوت این است که در بازار سرمایه فقط سرمایه‌گذاری میان‌مدت و بلند مدت (یک ساله و بیشتر) انجام میشود و بازار پول اکثرا به تبادل ابزارهای مالی با سررسید کمتر از یک سال می‌پردازد.
دومین تفاوت مربوط به ابزارهای مالی این دو بازار است. در بازار پول سپرده‌ها، وام با وثیقه، حواله و بروات ابزار معامله است ولی در بازار سرمایه از اوراق بهادار (سهام) و اوراق مشارکت به عنوان ابزار استفاده می‌کنند.
بازارهای مالی بر اساس ساختار سازمانی
اگر بازارهای مالی را بر اساس قانون‌مندی، نظم و ساختار سازمانی تقسیم‌بندی کنیم، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
بازارهای رسمی
یکی از بازارهای رسمی بورس اوراق بهادار است که تسهیلات فیزیکی زیادی برای مشارکت‌کنندگانش دارد. شرکت‌هایی که وارد بازار بورس می‌شوند باید قوانین و شرایط سخت‌گیرانه آن را بپذیرند. همچنین میزان نقدینگی، شفافیت اطلاعات و … این شرکت‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. اما در عوض ریسک شرکت‌هایی که در بورس فعالند پایین‌تر از بازارهای دیگر مثل فرابورس است.
کارگزاران، معامله‌گران و بازارسازان از جمله شرکت‌های فعال در بورس ایران هستند. این بازار به بازار اول نیز معروف است و معاملات شرکت‌های بورسی در آن انجام می‌گیرد.
بازار خارج از بورس یا Over The Counter
بازار خارج از بورس معمولا مکان فیزیکی ندارد و نسبت به بازارهای رسمی راحت‌تر می‌توان به آن وارد شد. در این بازار اوراق بهادار شرکت‌هایی که نتوانسته‌اند به بورس وارد شوند، مبادله میشود و به این بازار، بازار مبتنی بر چانه‌زنی نیز گفته میشود.
فرابورس در ایران همان بازار خارج از بورس است، با این تفاوت که یک مکان فیزیکی دارد. این بازار را بازار دوم هم می‌گویند.
بازار سوم
همه بازارهایی که خارج از بورس باشند، در این دسته جای می‌گیرند و همه اوراق بهاداری که در بورس و خارج بورس حضور نداشته باشند در این بازار معامله می‌شوند. شرکت‌کنندگان در این بازار غالبا سازمان‌های و موسسات بزرگ سرمایه‌گذاری هستند و از آن جهت که حق کمیسیون و کارمزد کمتری باید بپردازند، به این بازار وارد می‌شوند.
بازار چهارم
در بازار چهارم معمولا معاملات خیلی بزرگ، عمده و بلوکی انجام میشود، در این بازار لازم نیست کارمزدی پرداخت شود و بدون کارگزار معاملات انجام می‌گردد، و معاملات به واسطه نوعی سیستم کامپیوتری انجام می‌گیرد و طرفین می‌توانند با کمک آن مقادیر زیادی از اوراق بهادار یا سهام را معامله کنند.
بازارهای مالی بر‌اساس زمان واگذاری
اگر بازارهای مالی را بر اساس زمان واگذاری تقسیم کنیم، دو دسته بازار آتی و بازار نقدی خواهیم داشت.
بازار آتی یا future market
در بازار آتی یا به عبارتی بازار اوراق مشتقه، اوراق مشتقه مبادله میشود. اما اوراق مشتقه چیست؟ این اوراق در واقع قراردادی هستند که دارنده این قرارداد مختار یا موظف است که در تاریخ معینی دارایی‌ای را بخرد یا بفروشد. قراردادهای مالی و اختیار معامله از جمله اوراق مشتقه هستند.
بازار نقدی یا Spot market
مشخصه اصلی این بازار این است که در همان لحظه خرید، خریدار مالک کالا یا اوراق بهادار است، به عبارت دیگر تمام مبادلات مالی در همان لحظه معامله انجام میشود.
بورس کالای ایران
پیش از این در مورد بورس اوراق بهادار صحبت کردیم اما بازار دیگری به نام بورس کالای ایران نیز وجود دارد. در این بازار معاملات با قراردادهای آتی انجام می‌شوند و کالاهایی مانند زعفران، زیره سبز و پسته خرید و فروش می‌شوند. بازار آتی یکی از بخش‌های بورس کالا است. انجام معامله در این بازار به این شکل است که فروشنده طی قراردادی موظف میشود کالای خاصی را در تاریخ معینی با قیمتی مشخص در اختیار خریدار قرار دهد، با این کار می‌توان ریسک تغییرات قیمت محصولات را پایین آورد.
بازار کالا و خدمات چیست؟
از گذشته تا به امروز انسان‌ها همیشه مکانی را برای عرضه کالاهای خود و خرید کالاهای دیگران داشته‌اند و همه ملزم به رعایت قواعد حاکم بر آن بوده‌اند. در هر بازار واحد پولی موردپذیرشی وجود دارد که ارزش کالاهای مبادلاتی در بازار طبق آن تعریف میشود. با انجام معاملات این واحد پولی در قسمت‌های مختلف بازار و طبق قوانین حاکم بر آن جابه جا میشود.
قدمت و توانایی بالای بازار کالا و خدمات در تامین نیازهای کلی افراد، باعث شده این بازار گستردگی زیادی داشته باشد. آن مولفه اصلی که ارزش کالا و خدمات وابسته به آن است، عرضه و تقاضا است. تقاضا متناسب با شرایط و نیازهای افراد جامعه متغیر است و اگر در بازاری افزایش تقاضا و ثبات عرضه اتفاق بیفتند، افزایش قیمت یا به تعبیر امروزی، تورم رخ می‌دهد.
می‌توان گفت تورم کابوس حکام جامعه است و از آن به بیماری اقتصاد تعبیر میشود، به همین جهت تلاش حکومت‌های این است که تورم را به کمترین حد ممکن برسانند. یکی از عواقب تورم ایجاد شغل‌های کاذب است و به همین دلیل حکومت‌ها تلاش می‌کنند با حفظ تعادل در عرضه و تقاضا تورم را کنترل کنند.
بازار طلا یا بورس طلا چیست؟
با در نظر گرفتن نواسانات بازار سکه و طلا مخصوصا در چند سال گذشته، نبود ثبات اقتصادی و کاهش ارزش پول ملی، معقول است که سرمایه راکد را به طلا و سکه تبدیل کنیم.
ممکن است با شنیدن اسم بازار طلا یا بورس طلا این تصور شکل بگیرد که منظور این است که به بازار یا صرافی مراجعه کنیم و سکه و طلا بخریم یا بفروشیم.
اما این اولین راه و نه بهترین راه خرید و فروش طلا و سکه و سرمایه‌گذاری در این بازار است. راه کم ریسک‌تر و بهتر، خرید طلا (صندوق طلا) در بورس است. صندوق طلا یکی از روش‌هایی است که می‌توان در بورس سرمایه‌گذاری کرد.
خرید طلا در بورس به سه روش انجام میشود. یا می‌توان به صورت حضوری به بازار فیزیکی بورس کالا مراجعه کرد و شمش طلا خریداری شود. یا با گواهی سپرده طلا، طلا خریداری کرد که این کار ریسک سبد سرمایه‌گذاری (پرتفوی) را کم می‌کند. و روش سوم استفاده از صندوق‌های طلا است
صندوق طلا چیست؟
به دارایی‌هایی که از سرمایه‌گذارانی که در گواهی سپرده‌هایی مانند طلا، اوراق مبتنی بر طلا و گواهی سپرده طلا سرمایه‌گذاری می‌کنند، جمع‌آوری شود، صندوق طلا گفته میشود. در مقایسه با سکه و طلا، صندوق طلا ریسک کمتری دارد و با سرمایه اندک هم می‌توان در آن سرمایه‌گذاری کرد.
گواهی‌های سپرده طلا، اوراق بهاداری است که مشخص می‌کند سرمایه‌گذار مالک آن میزان از سکه سپرده‌شده در انبار است. این انبار در خزانه‌داری پردیس بانک رفاه است. سکه‌ها ضرب سال ۱۳۸۶ و با وزن ۸٫۱۳۳ گرم و عیار ۹۰۰ هستند.
هر شخصی که کد بورسی داشته باشد، می‌تواند از طریق بازار سرمایه طلا، سکه و دیگر مشتقات آن را بخرد. شخص برای خرید سکه، باید سفارش‌های خود را در مضرب 10 وارد سامانه کند. یعنی اگر می‌خواهد 3 سکه بخرد باید عدد 30 را وارد سامانه کند.
فعلا معاملات از ساعت ۱۲:۳۰ تا ۱۵:۳۰ انجام می‌گیرد. به این شکل که تا ساعت ۱۳ مرحله پیش‌گشایش است و در این بازه زمانی قیمت مشخص میشود و پس از آن معاملات عادی تا ساعت ۱۵:۳۰ به جریان می‌افتند.
طلا، گوهر، عیار و زر نام چهار صندوق طلایی هستند که در حال حاضر فعالند و افراد بعد از دریافت کد بورسی می‌توانند در این چهار صندوق طلا معامله و سرمایه‌گذاری انجام دهند.
مزایای فعالیت در بازارهای مالی
تا اینجا مطالبی مقدماتی برای آشنایی با بازارهای مالی و اصطلاحات رایج در علم اقتصاد بیان شد. اما اگر هنوز نمی‌دانید که باید در دوره‌های آموزشی و سرمایه‌گذاری بازار بورس شرکت کنید یا نه؛ در ادامه مطالبی برای راهنمایی شما مطرح میشود.
سودرسانی به کل کشور و جامعه: خیلی از سهم‌ها و اوراقی که در بازارهای سرمایه و سایر بازارهای مالی عرضه میشود مربوط به طرح‌های بزرگ ملی است بنابراین شما با سرمایه‌گذاری در این بازارها علاوه بر درآمدزایی و اشتغال‌زایی به چرخه تولید و رونق ملی هم کمک می‌کنید.
سودآوری بیشتر نسبت به دیگر سرمایه‌گذاری‌ها: اگر در بازار بورس با آگاهی سرمایه‌گذاری انجام شود پرسودتر از سرمایه‌گذاری در ملک، خودرو، ارز، طلا، سکه است، علاوه بر اینکه نوسان این بازارها را ندارد و به اندازه این بازارها غیرقابل پیش‌بینی نیز نیست.
قانونی بودن: سرمایه‌گذاری در بورس کاملا قانونی است و برای سرمایه‌گذار نگرانی از جهت غیرقانونی بودن و متغیر بودن قوانین ندارد.
شفاف بودن و در دسترس بودن: بازار بورس بازار شفافی است و هر زمان که بخواهید می‌توانید کسب اطلاعات کنید و تاریخچه هر سهم و رشد و نزول آن را پیگیری کنید.
تشابه به پول نقد: سهام برخلاف بازارهای مالی مانند ارز، سکه، مسکن که با رکودهای فصلی و شوک‌های ناگهانی راکد می‌مانند کاملا شبیه پول نقد است و هر زمان که بخواهید می‌توانید آن را به پول نقد تبدیل کنید.
